قانون مالیات یکی از مهم‌ترین منابع درآمد دولت‌ها و یکی از مؤثرترین ابزارهای تنظیم سیاست‌های اقتصادی و اجتماعی است. مالیات‌ها را می‌توان به دو دسته کلی مالیات‌های مستقیم و غیرمستقیم تقسیم کرد:
- مالیات‌های مستقیم آن دسته از مالیات‌ها هستند که بر اساس دارایی یا درآمد اشخاص حقیقی یا حقوقی تعیین و از آنها دریافت می‌شوند.
- مالیات‌های غیرمستقیم آن دسته از مالیات‌ها هستند که بر اساس مصرف کالاها و خدمات تعیین و از فروشندگان یا خریداران آنها دریافت می‌شوند.
قانون مالیات‌های مستقیم ایران یکی از قوانین مالیاتی اساسی کشور است که در سال 1366 تصویب شد و تا کنون با اصلاحات و الحاقات متعددی مواجه شده است. این قانون شامل 271 ماده و چندین تبصره است که در چهار باب و چندین فصل تقسیم شده‌اند.
- باب اول: اشخاص مشمول مالیات،
- باب دوم: مالیات بر دارایی.
- باب سوم: مالیات بر درآمد.
- باب چهارم: مقررات مختلف مربوط به مالیات‌های مستقیم.
- باب پنجم: تشخیص و مراجع قانونی مالیات.
هدف از نگارش این مقاله بررسی مفاد و مقررات قانون مالیات‌های مستقیم ایران و ارزیابی نقاط قوت و ضعف آن است. در این راستا، ابتدا به تاریخچه و تحولات این قانون اشاره می‌شود. سپس، مبانی نظری و اصول عدالت مالیاتی که در این قانون مورد توجه قرار گرفته‌اند مورد بررسی قرار می‌گیرند. در ادامه، ساختار و محتوای این قانون و نحوه محاسبه و وصول مالیات‌های مستقیم شرح داده می‌شود. در نهایت، چالش‌ها و مشکلات اجرایی و تأثیرات اقتصادی و اجتماعی این قانون مورد تحلیل و ارزیابی قرار می‌گیرند و پیشنهادهایی برای بهبود و اصلاح آن ارائه می‌شوند.
آخرین تغییرات قانون مالیات مستقیم در سال 1394
بسیاری از اصلاحات و الحاقات قانون مالیات‌های مستقیم ایران در سال ۱۳۹۴ تصویب شدند. این موارد شامل تغییرات مهمی در نرخ‌ها، مبانی، محاسبه و وصول مالیات‌های مستقیم هستند. برخی از این تغییرات عبارتند از:
- افزایش نرخ مالیات بر ارث از ۵ درصد به ۱۰ درصد برای وراث نزدیک و از ۱۰ درصد به ۲۰ درصد برای وراث دور.
- ممنوعیت تسلیم اموال و دارایی‌های متوفی به وراث قانونی آنها توسط بانک‌ها و موسسات مالی و اعتباری و کلیه اشخاص حقوقی دولتی و غیر دولتی قبل از اخذ گواهی اخذ مالیات نیز یکی دیگر از تغییرات قانون مالیات مستقمی در سال 1394 بود.
- وضع مالیات بر اموالی که به موجب وصیت یا نذر به وراث یا غیر وراث منتقل می‌شوند، که برابر با نرخ مالیات بر ارث است.
- تعیین مبنای اخذ مالیات اجاره املاک در هر نوع قرارداد اعم از رسمی و عادی بر اساس ۸۰ درصد جدول ارزش املاک که توسط سازمان امور مالیاتی تهیه می‌شود.
- در قانون مالیات مستقیم پس از 1394 اخذ مالیات اجاره از واحدهای مسکونی خالی از سال دوم به بعد به صورت تصاعدی است. به گونه‌ای که در سال دوم ۵۰ درصد، در سال سوم ۷۵ درصد و از سال چهارم به بعد ۱۰۰ درصد مالیات اجاره از آنها دریافت می‌شود.
- تعیین ارزش معاملاتی املاک توسط کمیسیون تقویم املاک که در سال اول اجرای قانون اصلاحی معادل دو درصد قیمت روز منطقه خواهد بود. این میزان در سالهای بعد سالانه دو واحد افزایش می‌یابد تا اینکه ارزش معاملاتی هر منطقه به بیست درصد میانگین قیمت‌های روز برسد.
- الزام شهرداری‌ها به گزارش نمودن هر فقره صدور پروانه ساختمان و پایان کار اشخاص به سازمان امور مالیاتی در شهرهای بالای یکصد هزار نفر جمعیت به منظور تشکیل پرونده مالیاتی.
این تغییرات به منظور افزایش درآمد دولت از قانون مالیات‌های مستقیم، توزیع عادلانه بار مالیاتی، جلوگیری از فرار مالیاتی و تشویق به سرمایه‌گذاری و تولید انجام شده‌اند.
لایحه اصلاح قانون مالیات مستقیم سال 1402
لایحه اصلاح قانون مالیات‌های مستقیم یکی از پیشنهادات دولت سیزدهم است که در سال ۱۴۰۲ به مجلس شورای اسلامی ارسال شده است. این لایحه شامل تغییرات مهمی در نرخ‌ها، مبانی، محاسبه و وصول مالیات‌های مستقیم است. برخی از این تغییرات عبارتند از:
- تغییر روش مالیات ستانی از نظام منبع محور به مالیات مجموع درآمد اشخاص حقیقی.
- همسوسازی ابزار مالیات با سیاست‌های جمعیتی، مانند پذیرش هزینه‌های معیشتی به عنوان هزینه‌های قابل کسر از درآمد.
- ساماندهی معافیت‌ها و مشوق‌های مالیاتی، مانند افزایش نرخ مالیات بر ارث و وضع مالیات بر اموالی که به موجب وصیت یا نذر منتقل می‌شوند2.
- حرکت از سمت نظام مالیاتی ممیز محور به سمت نظام مالیاتی هوشمند داده محور.
- کاهش بار مالیات بر تولید و ایجاد ارتباط مؤثر و سازنده میان نظام مالیاتی کشور و نظام حمایتی دولت.
- وضع مالیات بر دارایی، شامل مالیات بر عایدی املاک، مالیات سالانه املاک و مالیات سالانه خودرو.
- کاهش مالیات بر درآمد اشخاص حقوقی از ۲۵ درصد به ۱۵ درصد و همزمان وضع مالیات بر سود تقسیم شده.
این تغییرات به منظور افزایش درآمد دولت از مالیات‌های مستقیم، توزیع عادلانه بار مالیاتی، جلوگیری از فرار مالیاتی و تشویق به سرمایه‌گذاری و تولید انجام شده‌اند.
بررسی باب‌های قانون مالیات‌های مستقیم
قانون مالیات مستقیم ایران یکی از قوانین مالیاتی اساسی کشور است که در سال ۱۳۶۶ تصویب شد و تا کنون با اصلاحات و الحاقات متعددی مواجه شده است. این قانون شامل ۲۷۱ ماده و چندین تبصره است که در پنج باب و چندین فصل تقسیم شده‌اند.
باب اول: اشخاص مشمول
این باب در دو ماده، اشخاصی را که مشمول پرداخت مالیات هستند و اشخاصی را که معاف از مالیات هستند مشخص می‌کند. این باب همچنین شرایط و محدودیت‌هایی را برای معافیت این اشخاص تعیین می‌کند.
باب اول قانون مالیات مستقیم شامل دو ماده است. این باب به اشخاص مشمول مالیات می‌پردازد. این اشخاص عبارتند از:
- مالکین اموال یا املاک در ایران
- شخص حقیقی ایرانی مقیم ایران یا خارج
- شخص حقوقی ایرانی در ایران یا خارج
- شخص غیر ایرانی که در ایران درآمد دارد
این باب همچنین اشخاص معاف از مالیات را مشخص می‌کند. این اشخاص عبارتند از:
- وزارتخانه‌ها و مؤسسات دولتی و شهرداری‌ها
- بنیادها و نهادهای انقلاب اسلامی
- موقوفات عام و مؤسسات عام‌المنفعه
- انجمن‌ها یا هیأتهای مذهبی مربوط به اقلیت‌های دینی
این باب از قانون مالیات مستقیم نیز شرایط و محدودیت‌هایی را برای معافیت این اشخاص تعیین می‌کند. برای مثال:
- شرکت‌هایی که سرمایه آنها متعلق به اشخاص معاف باشد، مشمول مالیات هستند.
- درآمدهای حاصل از فعالیت‌های اقتصادی اشخاص معاف، مشمول مالیات هستند.
- معافیت اشخاص معاف به تصویب و نظارت مقامات مربوطه بستگی دارد.
باب دوم: مالیات بر دارایی
این باب در ۴۹ ماده، مالیات‌هایی را که بر اساس دارایی یا اموال اشخاص تعیین می‌شوند مورد بررسی قرار می‌دهد. این مالیات‌ها عبارتند از:
- مالیات بر ارث.
- مالیات بر اموال منقول و غیرمنقول.
- مالیات بر اموال متروکه.
- مالیات بر اموال مشمول ماده ۵۴ قانون اساسی.
- مالیات بر اموال موقوفه.
- مالیات بر اموال متعلق به اشخاص غیر ایرانی.
- مالیات بر اموال متعلق به اشخاص حقوقی.
باب دوم قانون مالیات مستقیم شامل مالیات‌هایی است که بر اساس دارایی یا اموال اشخاص تعیین می‌شوند. این مالیات‌ها عبارتند از:
- مالیات بر ارث: این مالیات بر اساس ارزش اموال و دارایی‌هایی است که به موجب مرگ یا وصیت یا نذر به وراث یا غیر وراث منتقل می‌شوند. نرخ این مالیات بستگی به درجه قرابت وراث با متوفی دارد. برای وراث نزدیک، نرخ مالیات بر ارث ۱۰ درصد و برای وراث دور، نرخ مالیات بر ارث ۲۰ درصد است.
- مالیات بر اموال منقول و غیرمنقول: این مالیات بر اساس ارزش اموال منقول و غیرمنقولی است که در ایران واقع شده‌اند. این مالیات برای اشخاص حقیقی و حقوقی ایرانی و خارجی مشمول است. نرخ این مالیات برای اموال منقول ۲ درصد و برای اموال غیرمنقول ۵ درصد است.
- مالیات بر اموال متروکه: این مالیات بر اساس ارزش اموالی است که صاحب آنها مشخص نباشد یا از آنها تخلی کند یا آنها را بدون وصیت یا نذر بمیرد. نرخ این مالیات ۵۰ درصد است.
- مالیات بر اموال مشمول ماده ۵۴ قانون اساسی: این مالیات بر اساس ارزش اموالی است که به موجب ماده ۵۴ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، متعلق به ملت ایران است. این اموال عبارتند از: اموال ملی، اموال مصادره شده، اموال متعلق به اشخاص حقوقی دولتی و غیر دولتی که به موجب قانون تصویب شده توسط مجلس شورای اسلامی، متعلق به ملت ایران شده‌اند. نرخ این مالیات ۲۰ درصد است.
- مالیات بر اموال موقوفه: این مالیات بر اساس ارزش اموالی است که به موجب وقف یا هبه یا انتقال به موسسات عام‌المنفعه یا مؤسسات خیریه یا مؤسسات مذهبی منتقل شده‌اند. نرخ این مالیات ۱۰ درصد است.
- مالیات بر اموال متعلق به اشخاص غیر ایرانی: این مالیات بر اساس ارزش اموالی است که در ایران واقع شده‌اند و متعلق به اشخاص حقیقی یا حقوقی غیر ایرانی هستند. نرخ این مالیات ۵۰ درصد است.
- مالیات بر اموال متعلق به اشخاص حقوقی: این مالیات بر اساس ارزش اموالی است که متعلق به اشخاص حقوقی ایرانی یا خارجی هستند. نرخ این مالیات ۲۵ درصد است.
باب سوم قانون مالیات مستقیم و درآمد اشخاص حقیقی و حقوقی
باب سوم قانون مالیات مستقیم ایران به مالیات‌هایی می‌پردازد که بر اساس درآمد اشخاص تعیین می‌شوند. این باب در ۸۰ ماده و چندین فصل تقسیم شده است. فصل‌های این باب عبارتند از:
- فصل اول: مالیات بر درآمد حقوق. این فصل در ۱۳ ماده، مالیاتی را که بر اساس درآمد حقوقی است که شخص حقیقی در خدمت شخص دیگر (اعم از حقیقی یا حقوقی) در قبال تسلیم نیروی کار خود بابت اشتغال در ایران برحسب مدت یا کار انجام یافته به طور نقد یا غیرنقد تحصیل می‌کند، مورد بررسی قرار می‌دهد. این فصل همچنین معافیت‌ها، نرخ‌ها، مبنا و روش محاسبه و وصول مالیات بر درآمد حقوق را تعیین می‌کند.
- فصل دوم: مالیات بر درآمد از کشاورزی. این فصل در ۱۰ ماده، مالیاتی را که بر اساس درآمد حاصل از فعالیت‌های کشاورزی، باغبانی، دامپروری، زنبورداری، شیلات و جنگل‌داری است، مورد بررسی قرار می‌دهد. این فصل همچنین معافیت‌ها، نرخ‌ها، مبنا و روش محاسبه و وصول مالیات بر درآمد از کشاورزی را تعیین می‌کند.
- فصل سوم: مالیات بر درآمد از وکالت. این فصل در ۱۱ ماده، مالیاتی را که بر اساس درآمد حاصل از فعالیت‌های وکالتی است، مورد بررسی قرار می‌دهد. این فصل همچنین معافیت‌ها، نرخ‌ها، مبنا و روش محاسبه و وصول مالیات بر درآمد از وکالت را تعیین می‌کند.
- فصل چهارم: مالیات بر درآمد اشخاص حقیقی. این فصل در ۱۲ ماده، مالیاتی را که بر اساس درآمد حاصل از فعالیت‌های اقتصادی، صنعتی، تجاری، خدماتی، فرهنگی، هنری، ورزشی و سایر فعالیت‌های مشابه است، مورد بررسی قرار می‌دهد. این فصل همچنین معافیت‌ها، نرخ‌ها، مبنا و روش محاسبه و وصول مالیات بر درآمد اشخاص حقیقی را تعیین می‌کند.
- فصل پنجم: مالیات بر درآمد اشخاص حقوقی. این فصل در ۳۳ ماده، مالیاتی را که بر اساس درآمد حاصل از فعالیت‌های اقتصادی، صنعتی، تجاری، خدماتی، فرهنگی، هنری، ورزشی و سایر فعالیت‌های مشابه است، مورد بررسی قرار می‌دهد. این فصل همچنین معافیت‌ها، نرخ‌ها، مبنا و روش محاسبه و وصول مالیات بر درآمد اشخاص حقوقی را تعیین می‌کند.
باب چهارم
باب چهارم قانون مالیات مستقیم جمهوری اسلامی ایران، تحت عنوان “مقررات مختلف” شامل ۹ فصل است که در مورد موضوعات زیر صحبت می‌کند:
این فصل در مورد معافیت‌های مالیاتی از جمله معافیت‌های عمومی، معافیت‌های خاص و معافیت‌های مالیاتی ناشی از مقررات بین‌المللی بحث می‌کند.
- فصل دوم: هزینه‌های قابل قبول و استهلاک
این فصل در مورد هزینه‌های قابل قبول مالیاتی از جمله هزینه‌های استهلاک، هزینه‌های مالی، هزینه‌های غیر نقدی و هزینه‌های مربوط به درآمدهای غیر مشمول مالیات بحث می‌کند.
- فصل سوم: قرائن و ضرایب مالیاتی
این فصل در مورد قرائن و ضرایب مالیاتی از جمله قرائن مالیاتی، ضرایب مالیاتی و عوارض مالیاتی بحث می‌کند.
این فصل در مورد مقررات عمومی مالیاتی از جمله مقررات مربوط به اشخاص مشمول مالیات، درآمد مشمول مالیات، تاریخ تحصیل درآمد، نرخ‌های مالیاتی و مهلت‌های تسلیم اظهارنامه مالیاتی بحث می‌کند.
- فصل پنجم: مقررات مربوط به مالیات بر حقوق
این فصل در مورد مقررات مربوط به مالیات بر حقوق از جمله اشخاص مشمول مالیات بر حقوق، درآمد مشمول مالیات بر حقوق، نرخ‌های مالیات بر حقوق و معافیت‌های مالیات بر حقوق بحث می‌کند.
- فصل ششم: مقررات مربوط به مالیات بر درآمد املاک
این فصل در مورد مقررات مربوط به مالیات بر درآمد املاک از جمله اشخاص مشمول مالیات بر درآمد املاک، درآمد مشمول مالیات بر درآمد املاک، نرخ‌های مالیات بر درآمد املاک و معافیت‌های مالیات بر درآمد املاک بحث می‌کند.
- فصل هفتم: مقررات مربوط به مالیات بر درآمد کشاورزی
این فصل در مورد مقررات مربوط به مالیات بر درآمد کشاورزی از جمله اشخاص مشمول مالیات بر درآمد کشاورزی، درآمد مشمول مالیات بر درآمد کشاورزی، نرخ‌های مالیات بر درآمد کشاورزی و معافیت‌های مالیات بر درآمد کشاورزی بحث می‌کند.
- فصل هشتم: مقررات مربوط به مالیات بر درآمدهای اتفاقی
این فصل در مورد مقررات مربوط به مالیات بر درآمدهای اتفاقی از جمله اشخاص مشمول مالیات بر درآمدهای اتفاقی، درآمد مشمول مالیات بر درآمدهای اتفاقی، نرخ‌های مالیات بر درآمدهای اتفاقی و معافیت‌های مالیات بر درآمدهای اتفاقی بحث می‌کند.
- فصل نهم: مقررات مربوط به مالیات بر درآمد اشخاص حقوقی
این فصل در مورد مقررات مربوط به مالیات بر درآمد اشخاص حقوقی از جمله اشخاص مشمول مالیات بر درآمد اشخاص حقوقی، درآمد مشمول مالیات بر درآمد اشخاص حقوقی، نرخ‌های مالیات بر درآمد اشخاص حقوقی و معافیت‌های مالیات بر درآمد اشخاص حقوقی بحث می‌کند.
در مجموع، باب چهارم قانون مالیات مستقیم جمهوری اسلامی ایران شامل مقررات مختلفی است که به منظور اجرای قانون مالیات مستقیم و تعیین میزان مالیات اشخاص مشمول مالیات وضع شده‌اند.
باب پنجم قانون مالیات مستقیم: مراجه تشخیص و رسیدگی به مالیات
باب پنجم این قانون به سازمان تشخیص و مراجع مالیاتی می‌پردازد. این باب از ماده 219 تا ماده 282 این قانون را شامل می‌شود. در این باب، موضوعاتی مانند تشکیل هیئت عالی انتظامی مالیاتی، وظایف و اختیارات آن، رسیدگی به تخلفات اداری و جرایم مالیاتی، تشکیل هیئت‌های حل اختلاف مالیاتی، روش و مراحل رسیدگی به اختلافات مالیاتی، تشکیل دادگاه‌های ویژه مالیاتی، روش و مراحل رسیدگی به جرایم مالیاتی، اجرای احکام قطعی مالیاتی و جرایم مالیاتی، و تعیین مراجع مالیاتی برای اشخاص حقیقی و حقوقی مورد بحث قرار می‌گیرد.
